Kalpasutra is one of the important Jain texts and traditionally recited during Paryushan Mahaparva. The first section describes the lives of the twenty-four Tirthankars. The second part chronicles the life of Shree Mahavir Swami Bhagwan. The third part describes the rules for Sadhu-Sadhiviji and the laws during chaturmas (rainy season).
We are please to share the recording of Br Vinubhai reciting the Kalpasutra during Paryushan in 2017:
As narrated by Ranchodbhai Dharshibhai
The following incident demonstrates Shrimad’s boundless compassion for all beings.
This miraculous event took place when Shrimad was staying with me in the mountainous region of Dharampur. At the time, a British political agent was visiting our ruler’s territory and a hunting expedition had been organised in his honour.
Shrimad’s selfless love and compassion for all beings flows like a pure eternal spring. Due to his divine presence no animals were harmed in the hunt for the time that he dwelled in the region. It was only after Shrimad left that we heard news of the hunters finding some success. Just the presence of a self-realised saint is enough to offer unique refuge!
- Inspirational Stories of Shrimad Rajchandra page 179
શ્રીમદ્ અને શ્રી રણછોડભાઈ ધારશીભાઈ, ધરમપુર
કૃપાળુદેવની અપાર કરુણા દર્શાવતો આ એક અદ્ભૂત પ્રસંગ છે. તેઓશ્રીનો મુકામ જયારે ધરમપુરના પહાડી પ્રદેશમાં અમારી સાથે હતો તે જ અરસામાં અમારા રાજ્યની મુલાકાતે એક પોલીટિકલ એજેન્ટ પણ પધાર્યા હતા. તે સાહેબના સન્માન અર્થે શિકારની ગોઠવણ કરવામાં આવી હતી. પણ જ્યાં પરમ કૃપાળુદેવના આત્મામાંથી નિઃસ્વાર્થ પ્રેમ અને કરુણાનો અત્યંત નિર્મળ ઝરો અવિરત વહેતો હોય ત્યાં જીવમાત્રને દૈવી રક્ષણ મળ્યા વિના કેમ રહે? પરમકૃપાળુદેવ જ્યાં સુધી એ પ્રદેશમાં રહ્યા ત્યાં સુધી તેઓના હૃદયના શુદ્ધ વાત્સલ્યના પ્રભાવે, તેઓના ઉત્કૃષ્ટ યોગબળે એ પ્રદેશમાં એક પણ શિકાર મળી શક્યો નહીં અને મૂંગા પશુઓને દિવ્ય રક્ષણ મળતું રહ્યું! પરમકૃપાળુદેવના ગયા પછી શિકાર મળ્યાના સમાચાર સાંભળ્યા હતા. જ્ઞાનીપુરુષોની દિવ્ય ઉપસ્થિતિ પણ કેવું અનન્ય શરણ આપે છે !
- શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર - પ્રેરક પ્રસંગો - પાનું ૧૭૯
29th August 2017
The late monsoon rainfalls in India have been very heavy and have taken their toll in several states of India. North Gujarat and particularly, Banas Kantha has suffered from severe flooding.
Blind People’s Association along with with Shree Raj Saubhag Satsang Mandal and support from the social workers from Palanpur had surveyed 127 villages from the Patan and Banaskantha districts’ (talukas of Kankrej, Radhanpur, Haarij and Disa). They examined the appliances distributed previously by Raj Saubhag to about 400 disabled persons, 315 of them were deemed to require replacement appliances which included tricycles, wheel chairs, crutches callipers, mobility sticks etc.
The mobility appliance distribution took place at Thara, in Kankrej Taluka of Banaskantha District on Tuesday 29th August. Param Pujya Bhaishree and Pujya Vikrambhai had graced the occasion. Smt Nandiniben Raval, Executive Director BPA, had hosted the distribution program.
The total cost of the 315 appliances and 7 education kits was almost Rs 14 lacs. Raj Saubhag India had contributed Rs 5 lacs and Raj Saubhag UK Rs 2 lacs towards the total cost.
Shree Raj Saubhag is planning another mobility appliance distribution camp in Banakantha district in January 2018.
Having Br. Minalben here in London is a true blessing and a great opportunity for all to strive inwardly, understand, introspect, immerse and be happy. Scroll down to see the various events held. We will upload the video and audio swadhyays here for you to watch again.
Video: Scroll down to watch them below.
Audio: You can download these from our Google folder using this link. You don't need a google or gmail account for this and the downloads are free.
It is an amazing experience to come together in Satsang and strive on this spiritual journey together. Br. Minalben's presence, wisdom and smile was just amazing. She made such a deep subject so accessible, practical and applicable to all of us in our daily lives.
The weekend was uplifting, energising and eye opening. As we strive to move from gati to pragati, contemplating deeply on the 7 lakshan or defining characteristics of the soul are key in removing this delusion and immersing in the self. Br. Minalben's topic for the weekend was Letter 438 from Shrimad Rajchandra Vachanamrut in which Krupaludev writes a verse from Banarasidasji Maharaj Saheb in which he describes 7 defining characteristics or Lakhshans of the Soul.
“‘સમતા , રમતા , ઉરધતા , જ્ઞાયકતા , સુખભાસ ;
વેદકતા , ચૈતન્યતા , એ સબ જીવ વિલાસ’”
Minalben described each characteristic using the guiadance of both Param Pujya Bapuji and Bhaishree's explanations on this letter. She broke each characteristic into 3 key points of contemplation, how we can practically apply these contemplations in our daily lives and what benefits we get from their contemplation.
Shibir participants got the opportunity to meet Minalben in small intimate workshops throughout the weekend where she gave guidance on meditation, answered questions, clarified misunderstandings and gave us individual boosts of inspiration to strive forward.
Mumukshus completed 3 meditations each day as well as silent reflection and introspection.
The atmosphere was silent, yet vibrant, energising and immersing, joyous, awakening and so much more. As mumukshus we felt like a family seekers collectively supporting each other and inspiring one another on this tremendous journey. So wonderful.
During the week Br. Minalben has been taking quotes or suvakyo of Param Pujya Bapuji. Br. Rasikbhai has expanded and reflected on these quotes in his book Satguru, Sant ane Satpurushono Mahtmya.
Oshwal Association UK (OAUK) North West Area hosted Br. Minalben at their Ekta Centre in Kingsbury. With a full hall seating almost 300 people Minalben was greeted with a warm and inviting audience. Following some mesmerising bhakti by Paarul, Minalben took her swadhyay on the subject of 'Vinay' or Respect - taking her starting point from Bhagwan Mahavir's last sermon the Uttradhyan Sutra.
I shall remain happy and spread happiness.
હું સદૈવ પ્રસન્ન રહીશ અને મારા અંતર આનંદની પ્રસાદીથી સર્વ જીવોને સુખ આપવાનો પ્રયત્ન કરતો રહીશ.
How blissful and angelic our life would be if we could always be happy and be spreading happiness. If we look closely at our motivations, happiness is always our main goal. Happiness is the end result we desire from all our activities and efforts. Happiness is our eternal desire.
But what does it mean to be happy? What is its true source? Can anyone emain permanently happy?
We all seek happiness externally
Most of us find happiness in the food we eat, clothes we wear, friends we meet, movies we see, games we play and so on. These are all part of our external existence. Our search for happiness has mostly remained external. We try connecting to things that have never been or will never be part of us. But, none of these are sources of permanent happiness.
Happiness lies within
Param Pujya Bhaishree points us in the opposite direction.
"Be with your self, do nothing, just relax and manifest peace. True happiness lies within you. Happiness is your inherent nature. o find true permanent happiness you need to know, understand, meditate and realise the basic fundamental characteristic of your soul."
Gladly welcoming everything that comes our way, seeing God in all living beings, loving, caring and forgiving: these are the sources of true happiness. With a peaceful and joyful state of self awareness, inner wakefulness, resting in pure consciousness, and delightful contentment we can dwell in our own natural home of happiness.
We have a choice in every situation
If we look closely we are surrounded by the ongoing miserable conditions of life. unsatisfied desires, hysical illness, problems of ageing, lack of enough income, misunderstandings due to the generation gap, natural calamities, errorism, tensions between countries, clashes among communities etc.
There are always innumerable reasons to remain sad and depressed. How do we deal with them? In the midst of depressing and hateful circumstances, can we still be a messenger of joy and peace?
Even while we confront social injustices and fight for a better situation for ourselves and others, we can still protect our liveliness and optimism. We can choose to guard our happiness at all times. If we are not careful, then even when we have what we wanted, we will remain unhappy.
Let us take full responsibility for our own happiness. Our experience of life depends on how we accept situations and how we react to them.
Break free from the smallness and expand your love
Guiding us towards the permanent happiness that we all desire, Bhaishree tells us that love is the path we must walk on:
"You identify yourself with the body, so you direct your love towards those with whom you have a relationship with at the physical level. You are not able to manifest the kind of love that is beyond name and form. Realise that your current embodied existence is not your permanent home. Do not get attached to it. Love has no form, love is divine, love is God, love is omnipresent. Love is true happiness. Each one of us is entrusted and empowered with universal love. Misidentification blocks our love and restricts it to just few souls. Become an embodiment of Love, the divine light that you have within you is all pervasive, do not confine yourself in smallness, let your divine light be boundless."
Beyond the limits of embodied existence
The wheel of reincarnation has been churning out immense pain and misery. Birth, death, old age, illness, all of this suffering is associated with the body. For permanent happiness, we need to free ourselves from embodied existence. Imbibing virtues, the right attitude, adhering to the truth, developing discipline and contemplating our true nature will help us to evolve in this divine love and happiness. Self realization and steadfast consciousness will shed all karmas and liberate our soul. All these virtues are embedded in pure, divine, selfless love.
Adopt an attitude of happiness now
We may feel that until we have achieved self realisation we cannot experience any real happiness, or indeed share it with others. But that is not true, we can each start to cultivate the attitude needed to remain happy right now, amidst our everyday mundane lives.
Contemplate these simple shifts:
- Satisfaction is more important than success.
- Peace is much more valuable than pleasure or power.
- Erase bad memories.
- See the good in others.
- Ignore the thorns, and be happy with the roses you are blessed with.
- Alleviating the pain of others will multiply our own happiness.
- Pursuing self-improvement, is more important than comparing yourself to others.
- Find humor in every situation of life.
- Give yourself more opportunities to laugh, free your restrained energies and be happy.
- Spend more time with Mother Nature.
- Place more importance on what you spend, rather than what you have accumulated.
- Be active, exercise regularly or play some sport.
- Read books that help you remain positive and constructive.
- Do not live in the past or in the future, but be attentive in moment of now.
- Enjoy music and sing, even if you may not have a good voice!
- In every situation, happiness is a choice, opt for it. Develop an attitude to remain happy.
- Live simply and most of your happiness shall remain with you.
- Always be happy inside, as we cannot change things outside us but we can certainly change our approach and attitude towards life.
Like Param Pujya Bhaishree and Pujya Minalben, be happy and spread happiness.
The only relationship that will ever keep us happy is the relationship with our own soul.
A western journalist once asked Mahatma Gandhi, about how he remained so happy at all times. Gandhi’s reply, in three words, was stunningly profound.
Journalist: "Bapu, what is the secret of happiness?".
Gandhi: "Renounce and enjoy"
What is renunciation? It is to let go of all things, that binds our soul. Perfect renunciation is to remain detached from all material things of the world, even while living in midst of them.
Our destiny will unfold in challenging ways, but if we cultivate patience and mindfulness, then we shall be able to respond appropriately to each of our life’s situations. How we choose to deal with these situations shall determine our happiness and our fate.
Renunciation is an act of liberation. Unattached we keep flowing freely.
More than doing, we need to rest in our being.
Rather than being your thoughts and emotions be the awareness behind them.
Having a purpose is important in worldly life, but not having a purpose is the fundamental basis of renunciation. This is how we shall be able to peacefully guard our happiness and spread it too. May Param Pujya Bhaishree’s happiness be ours too.
એવું જીવન તો કેવું સુંદર કે જે જીવનમાં હું સતત આનંદની મસ્તીમાં રહી શકું. સર્વને સુખ, શાંતિ અને આનંદની પ્રસાદી આપી શકું.
આપણી તમામ પ્રવૃત્તિઓનો લક્ષ એ જ છે કે આપણે આનંદમાં રહીએ. જીવનનું મુખ્ય ધ્યેય પણ એ જ છે કે હું સદૈવ સુખી રહું. નાનામાં નાના જંતુથી માંડીને મદોન્મત્ત હાથી સુધીના સઘળા મનુષ્ય તેમજ દેવદાનવોની સ્વાભાવિક ઈચ્છા છે કે તેઓ સુખ, શાંતિ અને આનંદને પ્રાપ્ત કરે. કોઈ પણ જીવ ક્યારે પણ દુઃખને ઈચ્છતો નથી અને હર-હંમેશ કેવળ આનંદને ઈચ્છે છે. પ્રશ્ન એ છે કે આપણે, સાચું સુખ અને આનંદ કોને ગણીશું? તે સાચું સુખ અને સાચો આનંદ ક્યાંથી મળે? શું કોઈ આત્મા આનંદની સમાધિમાં કાયમ માટે ટકી શકે ખરો?
અત્યાર સુધી આપણે બાહ્યમાં જ સુખ અને આનંદને શોધતા રહ્યાં છીએ
મોટા ભાગનાં સંસારી જીવો માટે સુખ એટલે સ્વાદિષ્ટ ભોજન, સારા કપડાં, મિત્રો સાથેની મોજમસ્તી, સિનેમા ઘરમાં જઈ કોઈ ચિત્રપટ જોવું, મન ગમતી રમત રમવી અથવા ચોપડી વાંચવી. આ બધાં બાહ્ય પરાવલંબિત સુખો છે. અનાદિકાળથી સુખ, શાંતિ અને આનંદને આપણે શરીર સાથે જોડેલું છે. શરીરના સુખે સુખી અને તેના દુઃખે દુઃખી. આત્મા તરફ ક્યારેય વળ્યાં નથી કે જે શાશ્વત સુખનો પૂંજ છે, આનંદનો ઘન છે.
આનંદનો મહાસાગર આપણી અંદર રહ્યો છે
આનંદના મહાસાગર એવા પરમ પૂજ્ય ભાઈશ્રી કહે છે, “કંઈ કર નહિ, માત્ર તું તારામાં સમાઈને રહે, પ્રતિભાવ આપ્યા વગર જોયા કર, જાણ્યા કર, અસંગ થતાં જ તને નીરવ શાંતિનો અનુભવ થશે. જેને સંસારની કોઈ જ ફિકર નથી એવો ફકીર બની જા. આનંદ એ તારો મૂળભૂત સ્વભાવ છે. જો તારે શાશ્વત આનંદ જોઈતો હોય તો, આત્માના ગુણ અને લક્ષણોને પ્રથમ જાણ, તેની ઊંડી વિચારણા કર, ધ્યાનમાં તેનું ચિંતન કર, એમ કરવાથી તું તારા આત્માને સાક્ષાત અનુભવીશ.”
આનંદ સહિતની જ્યાં અંતરજાગૃતિ ખીલેલી છે, જ્ઞાનભાવમાં રહીને જ્યાં જીવનનાં કાર્યો થાય છે, ત્યાં વિશેષ પ્રકારનો આધ્યાત્મિક સંતોષ અનુભવાય છે. ધીરજ, સહનશીલતા અને ક્ષમા જ્યાં જીવંત છે, ઉદયને પ્રેમથી આવકારવામાં આવે છે, જગતના જીવોમાં ઈશ્વરના દર્શન થાય છે, વિશ્વના તમામ જીવાત્માઓ પ્રત્યે એક સરખો પ્રેમ વેદાય છે, જ્યાં વાણીમાં અભિમાન નથી, પ્રેમની પાછળ કોઈ હેતુ નથી, અપેક્ષા વગર કાળજી લેવાય છે, અને પ્રાર્થનામાં કોઈ ફરિયાદ કે સ્વાર્થ નથી ત્યાં હરહંમેશ સુખ અને આનંદ નિવાસ કરે છે. આ છે સુખનું - આનંદનું સરનામું.
અતૃપ્ત ઈચ્છાઓ, અપંગતા, શારીરિક માંદગી, વૃદ્ધાવસ્થા, ઓછી કમાણી, બે પેઢીઓ વચ્ચેનો વિચાર ભેદ, કુદરતી આપત્તિઓ, આંતકવાદ, બે દેશો વચ્ચેનો તણાવ, બે કોમો વચ્ચે અથડામણ, આવી અનેક બાબતોથી આપણું જીવન ઘેરાયેલું છે. જ્યાં જોઈએ ત્યાં દુઃખ, અશાંતિ અને અસંતોષ દેખાય છે. બાહ્યથી સુખી દેખાતા માણસના અંતરમાં પ્રવેશ કરીએ તો ત્યાં પણ ઉપાધિઓ, કષાયના પરિણામો, ઈર્ષા, ભય, અભિમાન વગેરે ભારોભાર રહ્યાં છે. અનંત દુઃખોથી ભરેલા આવા સંસારમાં હું કઈ રીતે આનંદને પ્રાપ્ત કરું? જ્યાં નફરત અને વેરનું વાતાવરણ ખૂબ છે એવા જગતમાં હું કઈ રીતે આનંદનો પર્યાય બનીને જીવી શકું?
ભલે આપણા હક્કો માટે કે પછી અત્યાચારો વિરુદ્ધ લડવું પડે છતાંય આપણે આપણો ઉત્સાહ ટકાવી શકીએ એમ છીએ. જો જાગૃત રહીએ તો બાહ્યમાં જે થઇ રહ્યું છે તેનું દુઃખ મનમાં ન લાગે, ભય ન સતાવે, મન ચિંતાથી મુક્ત રહે અને આવા વિષમ સંજોગો વચ્ચે પણ આપણે આપણા આનંદને જાળવી શકીએ એમ છીએ. સકારાત્મક દ્રષ્ટિ કેળવીને હર્ષપૂર્વક જો આપણે આપણા કર્મના ઉદયને તેમજ જગતમાં થતી ઘટનાઓને સ્વીકારી લઇશું તો આપણો પ્રેમ અને આનંદ ક્યારેય કરમાઈ નહીં જાય. આપણા ઉત્સાહને જીવંત રાખવો એ આપણા હાથની વાત છે.
તમારા પ્રેમને વિશાળ અને વિરાટ બનાવી દો
મોક્ષના માર્ગદાતા પ.પૂ. ભાઈશ્રી કહે છે કે “આપણે શરીરને જ પ્રાધાન્ય આપ્યું છે. શરીરની ઓળખ એ જ મારી ઓળખ એવું અનાદિથી દ્રઢ થઇ ગયું છે. શરીર સાથેની આ એકત્વ બુદ્ધિ એવી છે કે આપણો પ્રેમ શરીર સુધી જ મર્યાદિત રહ્યો છે. જે નથી દેખાતું તે છે જ નહિ એ રીતે આત્માને સદંતર ભૂલીને બધા વ્યવહારો થઇ રહ્યાં છે. જે પ્રેમ વિશ્વ વ્યાપી બની શકે એમ છે એ પ્રેમને આપણે નાના કુંડાળામાં પૂરી દીધો છે. ભૂલી જઈએ છીએ કે આ શરીર એ તો ક્ષણભંગુર છે, આત્મા તેમાં લાંબો સમય નથી રહેવાનો. શરીર પ્રત્યેના મોહ તેમજ મમત્વભાવને આપણે બરાબર સમજીને તોડવાનો છે. પ્રેમ નિરાકાર અને નિરંજન છે. પ્રેમ ઈશ્વર છે. તેને કોઈ જ્ઞાતિ, ધર્મ કે સંપ્રદાયના ભેદ નડતાં નથી. પ્રેમ આપવા ઈચ્છે છે અને તે પણ અપેક્ષા વગર. જો આનંદમાં રહેવું હશે તો પ્રેમના પર્યાય બની જવું પડશે કારણ કે પ્રેમમાં આનંદ સમાયો છે. પ્રેમમાં રહેલા આનંદને અનુભવવા માટે તેનો પ્રયોગ શરુ કરી દો. માત્ર કુટુંબ કે સ્નેહી સ્વજનો જ નહિ, દુનિયાના તમામ જીવોને પોતાના માનો, અન્યના ગુણોને ઓળખતા શીખો તો પ્રેમ સ્વાભાવિક ઉભરાશે. પોતાનો સ્વાર્થ ભલે ન સધાય પણ અન્યનું ભલું થાય છે તેમાં રાજી થાઓ. તમારી ચેતનાને વિશ્વવ્યાપી બનાવી દો”.
આપણે તો અનંતના યાત્રી છીએ. દેહમાં પૂરાઇને કેમ રહેવાય.
શરીર એ જ વેદનાની મૂર્તિ છે. અનંત દુઃખ તે દ્વારા જ આપણે ભોગવીએ છીએ. જન્મ - મરણ, વૃદ્ધાવસ્થા, રોગ, આ બધું દેહ સાથે જોડાયેલું દુઃખ છે. અવ્યાબાધ સુખ અને શાશ્વત આનંદની પ્રાપ્તિ માટે જરૂરી છે કે આપણે જન્મમરણના દુઃખમયચક્રને હવે રોકી દઈએ અને સિદ્ધ પરમાત્માની જેમ વિદેહી અને અયોગી બની જઈએ.
શાશ્વત સુખ અને આનંદને આપણા જીવનનો અભિગમ બનાવી દઈએ.
શાશ્વત સુખને પ્રાપ્ત કરવા માટે આપણે ગુણોને સીંચતા રહીએ, પરમ સત્યને પામવાનું લક્ષ ક્યારેય ન ભૂલીએ, યોગ્ય જીવન વલણ અપનાવીએ, અનુશાસન અને સંયમ દ્વારા જીવનને ઉન્નત રાખીએ અને અંતે ભાઈશ્રી જેવા સમર્થ સંતની નિશ્રામાં આત્માના ગુણોને સમજી તેને સાધી દિવ્ય પ્રેમ અને આનંદમાં સ્થિર થઇ જઈએ. આત્મસાક્ષાત્કાર એ પ્રથમ પડાવ છે અને ત્યાર બાદ નિજસ્વરૂપની અખંડ સમાધિમાં અનંત કર્મોની નિર્જરા કરીને આ આત્માને મુક્ત કરવાનો છે. તમામ ગુણો પ્રેમમાં રહેલા છે. તે પ્રેમના દર્શન ભાઈશ્રીમાં થાય છે, તેમનું એ નિર્મોહી વાત્સલ્ય એ આપણી સજીવન મૂડી છે. તેમાં સતત ઝબોળાઈને પવિત્ર થતા રહેવાનું છે.
મારે આનંદમાં રહેવું છે અને આનંદની લ્હાણી કરવી છે. પણ એ કેવી રીતે શક્ય બને જો હું પોતે દીન અને દુઃખી હોઉં? જે મારી પાસે નથી તે હું અન્યને કેવી રીતે આપી શકું? શું આનંદની પ્રાપ્તિ આત્મસાક્ષાત્કાર પછી જ થશે?
એ વાત સાચી છે કે આનંદનો મૂળ સ્રોત આત્મા છે પણ જો હું મારું લૌકિક જીવન જાગૃતિપૂર્વક જીવીશ તો તે જીવનમાં અનેક પ્રકારના અલૌકિક ગુણપુષ્પો ખીલશે અને તેની સુવાસથી મારું જીવન આનંદથી મઘમઘી ઉઠશે. એવા કયા મહત્વના મુદ્દાઓ છે જે મારું લૌકિક જીવન અલૌકિક બનાવી દેશે?
જીવનને એક નવી દિશા આપો:
- સફળતા કરતાં સંતોષ અને સુખ, તેમજ સત્તા કરતાં શાંતિ વધારે મહત્વની છે એ યાદ રાખો.
- જીવનની દુઃખભરી સ્મૃતિઓને ભૂંસી નાખો અને ભુલાવી દો.
- અન્યમાં રહેલા ગુણોને જોતા રહો.
- પ્રાકૃતિક સૌંદર્ય મધ્યે રહેવાનો અધિક પ્રયાસ કરવો.
- પ્રગતિના પંથે આગળ વધતાં મારે સરખામણી મારી જાત સાથે કરવાની છે. કોઈ અન્ય વ્યક્તિ સાથે નહિ.
- અન્યના દુઃખને દૂર કરવાથી આપણું સુખ અનેકગણું વધે છે.
- જીવનની બધી જ પરિસ્થિતિઓમાં હસતા રહેવું, જીવનને વિશાળ બનાવવું અને ઉદાર બની આપણી શક્તિ અને ઉર્જાને મુક્તપણે વહેતી રાખવી.
- શું ભેગું કર્યું એના કરતાં વધારે મહત્વનું એ છે કે શું વાપર્યું.
- કાંટાઓની ગણતરી કરવાને બદલે મળેલા ગુલાબોની ધન્યતા અનુભવો. જે મળ્યું તેમાં સંતોષ રાખી તેનો સદ્ઉપયોગ કરવો.
- જીવનમાં સક્રિય રહેવું, રોજ નિયમિત વ્યાયામ કરવો અથવા તો કોઈ પણ રમત રમતા રહેવું, જેથી શરીરને કસરત મળે અને મન પ્રફુલ્લિત રહે.
- વિષમ સંજોગોની મધ્યમાં પણ ખુશ રહી શકાય એમ છે. શાંતિ અને આનંદ એ જીવનના મુખ્ય બે લક્ષ રાખી તમામ પ્રવુતિઓ કરવી.
- ભૂતકાળ અને ભવિષ્યનો વિચાર છોડી દઈ વર્તમાનની ક્ષણમાં જીવવું.
- દિવ્ય સંગીત સાંભળતા રહેવું, ભલે આપણે બેસૂરા હોઈએ, છતાં પણ ગાતા રહેવું.
- જો સાદગીભર્યું જીવન જીવીશ તો મારો અંતરઆનંદ આપોઆપ જળવાઈ રહેશે.
- આપણે ઇચ્છીએ તો પણ બહારની દુનિયા બદલાવી નહિ શકીએ. હું બદલાઇશ તો મારી દુનિયા તેની મેળે બદલાઈ જશે માટે હું સદૈવ રાજી રહીશ.
- ઉત્તમ પુસ્તકો વાંચતા રહેવું કે જે વાંચી આપણો ઉત્સાહ અને થનગનાટ વધતો રહે.
- હું એકલો આવ્યો છું અને એકલો જવાનો છું, કંઈ લાવ્યો નથી અને કંઈ લઈ જવાનો નથી માટે મારું શું હતું જ કે ખોવાનો વારો આવે.
- જે થાય છે તે સારા માટે જ થાય છે. જે બને છે, તે યોગ્ય જ બને છે કારણ બનનાર છે તે ફરનાર નથી અને ફરનાર છે તે બનનાર નથી.
પરમ પૂજ્ય ભાઈશ્રી તેમજ પૂજ્ય મીનળબેનની જેમ હું હંમેશા આનંદમાં રહીશ અને જે મળે તેને આનંદની પ્રસાદી આપતો રહીશ.
એક માત્ર આત્મા સાથેનો જ સંબંધ શાશ્વત આનંદને આપનારો છે. સતદેવ, સતગુરુ અને સતધર્મ તે સંબંધ બંધાવી આપવામાં નિમિત્ત બને છે.
મહાત્મા ગાંધીજીના ચહેરાનું નૂર જોઈ એક અંગ્રેજ પત્રકારે પૂછ્યું:
પત્રકાર: “બાપુ, તમે સદૈવ આનંદમાં રહો છો, તે આનંદ પાછળનું રહસ્ય શું છે?
સચોટ અને માર્મિક ઉત્તર આપતા બાપુએ તુરંત જવાબ આપ્યો,
બાપુ: “તે આનંદ ત્યાગ માંથી પ્રગટે છે, જયારે બધું છૂટી જાય ત્યારે મુક્તિનો આનંદ સહજ અનુભવાશે. તમે મુક્તાનંદ બની
જશો.”
પ્રશ્ન થાય કે ત્યાગની ખરી વ્યાખ્યા શું? શું સંસાર છોડી, કપડાં બદલાવી, સાધુ જીવન જીવવું એને જ ત્યાગ કહીશું? “જે કંઈ આત્માને બાંધે તેને જતું કરવું તેનું નામ ત્યાગ”. જ્યારે અંતરમાં ત્યાગ વેદાય ત્યારે વસ્તુઓને છોડવી પડતી નથી તે આપોઆપ છૂટી જાય છે. સમયના વહેણ સાથે કર્મકૃત જીવન સરકતું જાય છે. બધાંની વચ્ચે આપણે ઉભા છીએ અને છતાંએ કશામાં મોહ કે મમત્વ ન થાય તો સમજવું કે હવે આપણે ત્યાગની મસ્તીમાં જીવી રહ્યા છીએ. અંતરત્યાગ માટે બાહ્ય ત્યાગ જરૂરી છે. સંઘર્ષોનો સામનો કરતી વખતે જો ધીરજ અને જાગૃતિ કેળવાય, અંદરથી અલિપ્ત રહી શકીએ તો દરેક પરિસ્થિતિને આપણે હર્ષપૂર્વક, આનંદ સાથે ઓળંગી જશું.
ત્યાગ એજ મુક્તિ છે. ત્યાગ એજ તપ છે. પુદગળ સાથે જોડાવું એ પરતંત્રતા છે, પુદગળને મનથી ત્યાગી દેવું એ સ્વતંત્રતા છે. મોક્ષ થવા માટે, દ્રવ્ય અને ભાવથી ત્યાગમાર્ગને આરાધવો પડશે. સંસારમાં અનેક પ્રયોજનો છે પણ જેણે ત્યાગી જીવન જીવવું છે તેને પછી કોઈ પ્રયોજન રહેતું નથી. ત્યાગી મહાત્મા અસંગ થઇ મુક્તભાવે વહેતા રહે છે. તેમનો નિર્દોષ આનંદ અને તેમની અપૂર્વ શાંતિ અબાધિત રહે છે. નિર્દોષ, નિષ્કામ પરમ પૂજ્ય ભાઈશ્રી આવી રીતે મુક્તભાવે આનંદની લહાણી કરતાં જીવે છે. તેમના જીવનમાં માત્ર એક વસંતઋતુ જ છે. હર્યાભર્યા અને ખીલેલા તેઓ ઉત્સાહ, પ્રેમ અને આનંદના પર્યાય છે. પ્રાર્થીએ અને પુરુષાર્થ કરીએ કે જેથી તેમનો આનંદ આપણો બની જાય.
“What do I say or do when someone has lost a loved one? How can I support them?”
Death is a topic that is relevant to us all, and yet it simply isn't pleasant to talk about.
When a death occurs it can cause a lot of suffering for those that are left behind. Regardless of whether it’s through a long term illness or a sudden accident, for someone left behind that is grieving, the experience can be overwhelming, lonelyand frightening. Bereavement is a delicate stage of life.
When this is happening to someone you know, it can feel tricky to decide what to do or say other than “I’m sorry for your loss”. Surely there is more we can do. Let’s look at how to support and help in meaningful ways. We look at the 5 stages of bereavement, and some powerful Jain contemplations for inspiration on how to act.
By contemplating on this subject we will also be preparing ourselves for the day when we lose a loved one and grieve. And indeed, the more we think clearly about death, the more prepared we become for when it is our turn to leave the body too.
Though everyone’s experience is unique, in general psychologists have shown that people go through five different stages of emotion when they lose a loved one. Knowing what these stages are makes us more aware and capable of providing support.
1. Denial. We are unable to accept this is really happening. Life makes no sense, and there can be a feeling of numbness just trying to get through each day. This is the confused stage when someone might wake up in the morning, and somehow expect the person who has passed away to still be there. Or they set a place on the dining table for the deceased person by mistake. Daily habits are ingrained and may take time to change.
2. Anger. From the confusion and numbness, a strong feeling of anger often arises, waking us up to reality. A temporary bridge from the sea of nothingness. This anger can be intense, and can be directed to anyone - family, a friend, the doctor, or even the person who has died! Often there is anger towards someone who didn’t attend the funeral, or is acting differently. As spiritual seekers we must be patient and compassionate towards anyone showing this kind of anger.
3. Bargaining. Negotiations with God take place. “What if I devote the rest of my life to helping others? Then can I wake up and realise that this has all been a bad dream?” In this stage, there will be plenty of “What if…?” questions, typically powered by a combination of guilt and blame - “What if I could have stopped the accident from happening?”; “What if we had found the tumour sooner?”; “What if …” There will be a yearning to turn back time, to undo the steps that led to the death and move destiny into a different direction.
4. Depression. Eventually, attention moves painfully into the present situation - a realisation that there is nothing that can be done to bring them back, a feeling of helplessness. Depression is most overwhelming when attachment is greatest to the one who has passed on. “How can I possibly live without them? I never got a chance / took the opportunity to make amends.” This depressive stage will feel as though it will last forever, but remember that it is not a mental illness - it is merely a natural response to the loss.
5. Acceptance. In the final stage of grief, there is an acceptance that the loved one has physically gone and that while this new reality will not be desired nor that it “will be OK”, one learns to live with it. Finding acceptance might be just having more good days than bad days. This is when roles are reorganised and responsibilities distributed. While it will never feel right to replace what is lost, new connections can be made, as well as new relationships and interdependencies.
Each person is different and will experience grief in a different way. But being aware of the stages that are common will help you to be more supportive and understanding of the grieving friend’s behaviour.
Before acting we should check that our motivation is really to help, and not merely to boost our own ego (“Look at me, I helped out, aren’t I great?”) With our motivations in check, let us turn to Jain dharma for beautiful ways to express our love and be a true friend. These are: Maitri, Pramod, Karuna, and Madhyastha and the contemplations to cultivate detachment.
The very best support you can offer to someone who is going through a bereavement is your undivided time and loving attention. When you are with them, be with them. Listen actively. Switch off your phone and just sit with them, even if it's in silence. Become radically comfortable with silence. Let their words fill their silence when they're ready - yours need not.
If you feel compelled to say something, especially when first contacting them after the death, some of these words from a place of love and friendship will be a breath of fresh air:
"I am so sorry for your loss."
"I wish I had the right words, just know I care."
"I don't know how you feel, but I am here to help in any way I can."
"You and your loved one will be in my thoughts and prayers."
"My favorite memory of your loved one is…"
"I am always just a phone call away"
Give a hug instead of saying something
"We all need help at times like this, I am here for you"
"I am usually up early or late, if you need anything”
How to Actively Listen:
Although you can not take away the pain of someone suffering from a huge loss, one of the best things you can do to "be there" for them is to actively listen and help them express their feelings. The technique of active listening can be cultivated by letting the other person express his or her own feelings, whilst suspending your own judgements. Inspiringly the Chinese character for Listening is made up of the following parts: ears, eyes, undivided attention and heart.
Remember that listening is different from offering advice. Advice is generally the last thing they are looking for, even if they've asked for it.
“I give you my ears, my eyes, my undivided attention and my heart”
Chinese character for listening
Regardless of whatever loss you might have faced in the past, you will never know their pain and exactly what they're going through. We are all so different, please don't offend others or make them feel even more isolated by telling them stories about other people who have died in similar circumstances, or offloading your own grief onto them.
What else to avoid saying:
"I know how you feel."
"Time heals all wounds."
"Don't dwell on it."
"It's in the natural order of things."
"Aren't you over it yet? It's time for you to move on."
"Be grateful you had him so long."
"You're never given anything you can't deal with."
"Our religion says that this body is temporary anyway, so did you expect her to stay with us forever?"
"There is a reason for everything."
"It's probably all for the best."
"Don't feel bad."
"Let me tell you about the stages of grief - ahh yes, you should be at the third stage by now"
"At least he lived a full life, so many people now die young."
"She did what she came here to do and it was time for her to go."
"You can still have another child."
These insensitive platitudes are likely to further hurt and upset your dear one, who may feel that you haven't really acknowledged their loss. Some of these such as “there’s a reason for everything” and “it’s all for the best” can be useful if the person we are speaking to is receptive. But there’s a time and place for everything - right now, your loved one just needs your love, support and reassurance.
Practical support
Instead of verbal consolations, consider what you can do to relieve them of their suffering. Free of any judgement or preconceived notions about how they should be, listen intently to what they are saying - then play back what you think might be helpful.
Practical support might include:
When Param Krupaludev Shrimad Rajchandra came to learn of his best friend and soulmate Saubhagbhai's death, he wrote to Saubhagbhai's sons (see letter 782, paragraph 4 in Vachanamrut). In this letter, we discover the following advice:
““In the times when you feel sorrow due to deluded attachment, recall and bring the magnificence of his qualities to the forefront of your mind. Use these memories to calmly soften the sorrow that has arisen due to the deluded attachment. What is appropriate is the sorrow that is felt due to incredible loss of these qualities…. It is worth repeatedly recalling his qualities.””
If it’s appropriate, ask about the greatest qualities of the person who has died. Discover the inspiring traits that the person you are supporting seeks to embrace within their own lives. This way, while the loved one might have physically gone, their greatest qualities live forever on in the memories and hearts of those still here.
Even with our best endeavours of suspending judgement, there will inevitably be times when the behaviour of the loved one you are trying to support appears to be out of line with what you might expect or be willing to accept.
Love and accept them anyway.
Whether they are behaving angrily, shouting abuse, appearing erratic or just completely sombre, bear witness to the situation and just be with them. Of course, stay safe. Take whatever action is necessary to keep yourself, them and those around them safe. But do so with patience, with care and with love. Even if it feels a little uncomfortable, remain patient, hear them out and let it pass.
Whenever someone we know dies, it is important to make some time to reflect and contemplate the bigger questions. The treasury of our Jain Dharma presents us with the 12 bhavanas to do this. These precious contemplations help us uncover the true nature of our life and cultivate detachment from the illusory realms of reality.
What is the body, what is the soul and what is death? We must be sensitive to the fact that it may not be appropriate to raise these profound questions during the time of a bereavement. It depends on the person who is grieving and what stage they are at, and we must have the listening skills to understand this.
But this action is about our own contemplation. It is important that we are clear in our own minds and hearts. This clarity will equip us to be able to stay calm and serve others well when they need our support.
Anitya bhavana: Contemplation on acceptance of impermanence
"The body, the grandeur, family, clan etc. are all perishable. The fundamental nature of the soul is immortality, such contemplation is the first Impermanence bhavana." — Shrimad Rajchandra
Asharan bhavana: Contemplation on lack of refuge
"Nobody can give us refuge at the time of death. The refuge of noble religion alone is real; to contemplate thus is Asharan bhavana." — Shrimad Rajchandra
Sansaar bhavana: Contemplation on the fragility of the world
"This soul has travelled through all the lifetimes in this worldly ocean. When will I break free from the fetters of the world? This world (sansaar) is not mine; I am salvation by nature; to contemplate thus is the third sansaar bhavana." — Shrimad Rajchandra
Ekatva bhavana: Contemplation on solitariness
"This soul of mine is alone, it has come alone, will go alone, will bear the fruits of its deeds alone; to contemplate thus from the deep realms of consciousness is the fourth Ekatva bhavana." — Shrimad Rajchandra
Anyatva bhavana: Contemplation on separateness
"To contemplate that nobody truly belongs to another person is Anyatvabhavana." — Shrimad Rajchandra
Ashuchi bhavana: Contemplation on bodily impurity
"This body is impure. It's a pit of excretory filth, the abode of disease and ageing. To contemplate that I am distinct from this body is the sixth concept of impurity." — Shrimad Rajchandra
To explore these bhavanas further, visit the articles on Contemplate to Realise. The more time we spend contemplating the true nature of reality, the more skillfully and peacefully we will be able to navigate the many challenges of life.
https://www.theodysseyonline.com/what-you-learn-after-losing-parent-so-young “people just don't understand”
http://death.org.uk/ - Death Cafe
Book: On Grief and Grieving, Elisabeth Kübler-Ross
https://grief.com/the-five-stages-of-grief/
https://grief.com/10-best-worst-things-to-say-to-someone-in-grief/
http://alifeofproductivity.com/active-listening-how-to-do-it/
Photo credit
Photo by Harli Marten
Image of Saubhagbhai and Shrimad is from : http://www.shrimadrajchandramission.org/inspiration/shrimad-rajchandraji/disciples-318.htm
મૃત્યુ એક એવી અનિવાર્ય ઘટના છે જેનાથી આપણે દરેક જણ પરિચિત છીએ છતાંય એના વિષે વાત કરવી આપણેને એટલી જ અપ્રિય છે.
મૃત્યુની ઘટના જનારની પાછળ રહી જનારા માટે ઘણી વેદના લાવતી હોય છે. મૃત્યુ ભલે લાંબા ગાળાની માંદગીને લીધે થયું હોય કે પછી અચાનક થયેલ અકસ્માતને લીધે, શોક કરનારને માટે આ અનુભવ અંતરને હચમચાવી નાખનારો હોય છે. સ્વજનની ચિરવિદાય એ એક ખૂબ નાજુક પરિસ્થિતિ છે.
આ કારમા સત્યનો સામનો જ્યારે આપણા કોઈ ઓળખીતા કરે છે ત્યારે એમને “આ દુઃખદ અવસાન બદલ મને બહુ ખેદ છે’’, એનાથી વધુ કંઈ પણ કહેવું કે કરવું અટપટું લાગે છે. પણ એ અસમંજસથી ઉપર ઉભરીને આપણે ચોક્કસ કંઈ કરી શકીએ છીએ અને કરવું જોઈએ.
સૌ પ્રથમ, અવસાન પછીના પાંચ તબક્કાઓની બાબતમાં ચર્ચા કરીએ અને સાથે સાથે જૈન તત્વના ચિંતન વડે આપણું વર્તન કઈ રીતે પ્રેરિત થઈને ઉપયોગી બને તેના પર પ્રકાશ પાડીએ.
આમ જુઓ તો આ વિષય પર થોડો ઊંડાણમાં વિચાર કરવાથી આપણે એક રીતે આપણી જાતને પણ એ દિવસ માટે તૈયાર કરશું જ્યારે, ન કરે નારાયણ, આપણને આપણા સ્વજનનો વિયોગ થાય અને વળી જેટલો આપણે મૃત્યુનો મોકળા મને વિચાર કરશું એટલા જ આપણે એ વાસ્તવિકતાનો સામનો કરવા તૈયાર હોઈશું, જ્યારે એ આપણી સમક્ષ એક ને એક દિવસ ઘડાશે જ.
આમ તો દરેકનો મૃત્યુ સાથેનો વ્યક્તિગત અનુભવ અનોખો જ હોય છે. પરંતુ મનોવૈજ્ઞાનિકો એમ કહે છે કે સામાન્ય રીતે જ્યારે જયારે આ ઘટના ઘટે છે ત્યારે ત્યારે આ પાંચ લાગણીઓ ઓછા-વત્તા અંશે અનુભવાય છે. જો આપણે આ પાંચ લાગણીઓને સાચી રીતે સમજી શકીએ તો આપણા સ્નેહી / મિત્ર / પરિવારજનની લાગણીને યથાતથ્ય સમજીને તેમની મદદ કરી શકીએ.
૧. અસ્વીકાર : ઘણી વાર વ્યક્તિ આ કારુણ્ય ઘટનાનો સામનો કરે છે તેનો પ્રથમ પ્રતિસાદ આ ઘટનાનો અસ્વીકાર હોય છે. જીવન અર્થ વગરનું લાગે છે અને દરેક પસાર થતી પળ જાણે કે પરાણે જીવાતી હોય એવી લાગણી ઉદ્દભવે છે. વ્યક્તિ એક એવી ભ્રમણામાં જીવતી હોય છે કે હમણાં સવાર પડતાં, ગયેલ વ્યક્તિ અચાનક દર્શન દેશે. ઘણી વાર એ ભ્રમણામાં મૃતકને માટે થાળી પણ મંડાઈ જાય છે. ખૂબ વર્ષોનો સાથ અને રોજનો એક દૈનિક ક્રમ, જુની આદતોની છાપને ભૂસાતા વાર તો લાગે જ ને!
૨. ગુસ્સો : આ મુંઝવણ અને સુષુપ્તતામાંથી જાગે છે એક ઝળહળતો આક્રોશ, એક એવો ભસ્મીભૂત કરી નાખનાર ગુસ્સો. અગાઢ ખાલીપાને એક કામચલાઉ સેતુથી જીવન સાથે જોડવાનો, એક ફરજિયાત તોય વ્યર્થ પ્રયાસ; એમાંથી ઉદ્દભવતો ગુસ્સો ઘણો તીવ્ર હોય અને એનો શિકાર કોઇપણ બની શકે – પરિવારજનો, મિત્રો, ડૉક્ટર અથવા જનાર સ્નેહીજન પણ! ક્યારેક એ ગુસ્સાની તીક્ષ્ણ સોય અંતિમવિધિમાં કોઈ કારણવશ ગેરહાજર રહેનાર તરફ વળે છે તો ક્યારેક એવા લોકો તરફ જે સંજોગો બદલાતાં પોતાના રંગો બદલવા માંડે છે. આધ્યાત્મિક પંથીઓ તરીકે આપણે ક્રોધિત વ્યક્તિ પ્રત્યે કરુણામય અને ધૈર્યશીલ વર્તન અપનાવવું જોઈએ.
૩. સોદાબાજી : પરમાત્મા સાથે વાટાઘાટની શરૂઆત થાય છે, “જો હું મારું શેષ જીવન બીજાને મદદ કરવામાં વીતાવું તો કેમ રહેશે? શું એમ કરવાથી એવો ચમત્કાર થઈ શકે ખરો કે આ ઘટના એક ખરાબ સ્વપ્નની જેમ આંખ ઉઘાડું ત્યારે વિલય થઈ જાય?” આ તબક્કામાં એવા ઘણાંય ``જો હું..., કાશ હું...,” જેવા પ્રશ્નો કરે. જે સામાન્ય રીતે પોતાને દોષી માનવા અને પોતાને દોષ આપવામાંથી ઉદ્દભવતા હોય છ; જેમ કે, “કાશ હું એ અકસ્માતને થતા રોકી શક્યો હોત’’; “કાશ અમને ગાંઠની ખબર વહેલી પડી ગઈ હોત તો?” સમયના કાંટાને ઊંધા ફેરવીને, પોતાના ભૂતકાળને બદલીને, જનારને પાછા લાવવાની ચાહના ચોક્કસપણે ઊભી થાય એ સ્વાભાવિક છે.
૪. હતાશા : સમય જતાં જ્યારે વ્યક્તિને એમ લાગે છે કે કંઈ પણ કરીને જનારને હું પાછા નહીં લાવી શકું ત્યારે એ વર્તમાનનો, મને કે કમને, સામનો કરે છે-પણ આ સામનો એને વ્યાવહારિકતાને બદલે હતાશા તરફ ધકેલે છે. દુઃખી દિલ ખૂબ મજબૂરી અનુભવે છે. વળી જ્યારે મૃતક સાથેનો સંબંધ ખૂબ ગાઢ અને ઘનિષ્ટ હોય છે ત્યારે એના જવાથી હતાશા પણ એટલી જ જોરદાર અનુભવાય છે. “હું એમના વગર કેવી રીતે જીવીશ? મને સુધારા કરવાનો મોકો કદી ન મળ્યો, મેં મારી તક ગુમાવી દીધી’’, વ્યક્તિની આવી નિરુત્સાહી અને હતાશાભરી મનોદશા જોનારને એમ જ લાગે છે કે આ વ્યક્તિ હતાશાના દલદલમાંથી કદીયે બહાર નહીં આવી શકે, પરંતુ આપણે એ યાદ રાખવું જોઈએ કે આ કોઈ માનસિક રોગ નથી – આ તો ફક્ત જનારની ખોટનો એક સ્વાભાવિક પ્રતિસાદ છે.
૫. સ્વીકૃતી : ઉપરના ચારમાંથી લગભગ બધા જ તબક્કાઓમાંથી પસાર થયા બાદ વ્યક્તિ દુઃખદ ઘટનાનો સ્વીકાર કરી લે છે. એ માની લે છે કે એના પ્રેમીજન ફરી સદેહે ક્યારેય જોવા નહીં મળે. આમ માનવું એ નથી સૂચવતું કે એમણે હાલાતને અપનાવી લીધી છે કે પછી એ સ્વીકૃતિ દિલથી કરી છે, વ્યક્તિ બસ નવી “ટેવ’’ સાથે જીવતા શીખી રહી હોય છે. પણ આ સ્વીકૃતિમાં એક આશાસ્પદ અવકાશ છે કે વ્યક્તિના દિવસો ખરાબ કરતાં સારા વધુ જશે. એવું ત્યારે થશે જયારે એ પોતાના શેષ જીવનની ઢબને બદલશે અને બધી જવાબદારીઓની નવેસરથી પોતાના અને શેષ કુટુંબીજનામાં વહેચણી કરશે. જનારની ખોટ કોઈ પૂરી શકતું નથી, ખાસ કરીને જ્યારે તે માં હોય, પણ નવા સંબંધો, નવા જોડાણના તાંતણાઓ અને એકમેવ અવલંબન જરૂરથી સાધી શકાય છે.
દરેક વ્યક્તિ અલગ છે અને તે પોતાનું દુઃખ અલગ રીતે વેદે છેે. જો આપણને આ ઉપર ઉલ્લેખેલ તબક્કાઓની જાણ હોય તો આપણે એ વ્યક્તિને સાચો અને જરૂરી સહારો આપી શકીશું.
“જુઓ તો ખરાં, હું કેટલો મહાન છું, મેં કેવી મદદ કરી ને?”
સૌ પ્રથમ આપણે જ્યારે પણ આવા પ્રસંગમાં કોઈને મદદરૂપ થઈએ ત્યારે એ વાતની તાકીદી રાખવી ખૂબ અગત્યની છે કે આપણે આ મદદ આપણા અહમને પોષવાને નથી કરી રહ્યાં.
જો આપણી પ્રેરણાને હકારાત્મક દિશા આપીને આપણે સતધર્મ તરફ વળીએ જે આપણને આપણા મિત્ર / સ્નેહી માટેની આપણી લાગણીઓને એક સુંદર વાચા આપશે અને આપણે સાચા મિત્રની ગરજ સારી શકીશું.
આ રસ્તાઓ છે : મૈત્રી, પ્રમોદ, કરુણા, માધ્યસ્થતા અને ચિંતન વડે વૈરાગ્યની કેળવણી.
જે વ્યક્તિએ પોતાના અંગતને ખોયા છે એને સૌથી ઉત્તમ સહારો જો તમે આપી શકતા હો તો એ છે તમારો અવિભાજિત સમય અને તમારી પ્રેમાળ હાજરી. જ્યારે તમે એની સાથે હો, ત્યારે જાગૃતપણે એની સાથે જ રહી, એને સક્રિય રીતે સાંભળો.
મોબાઈલને બંધ અથવા ``સાઈલન્ટ’’ કરી નાખો, ફક્ત અને ફક્ત એની પાસે બેસો, ભલે ને તમે એક હુંકાર પણ ન ભરી શકો – મનને મજબૂત કરીને મૌનને સેવો. બન્ને વચ્ચેના મૌનને તમારા મિત્રના શબ્દોથી ભરવા દો, તમારા શબ્દોથી નહીં.
જો તમારે કંઈ કહેવું જ પડે, એ પણ ત્યારે જ્યારે તમે એમનો આ દુઃખદ ઘટના પછી પહેલી વાર સંપર્ક કરતાં હો તો આમાંના અમુક વાક્યો કદાચ એ દુઃખી હૃદયને થોડી શાતા જરૂર પહોચાડી શકશે, જેમ કે :
. દુઃખદ સમાચાર સાંભળીને હું ખૂબ દિલગીર છું.
. મને શબ્દો નથી સુઝતાં પણ મને તમારી બહુ કાળજી છે.
. તમારી ભાવના હું નથી સમજી શકતો, પરંતુ હું કોઈ પણ પ્રકારની મદદ આપવા તૈયાર છું.
. તમે અને તમારા સ્વજ્ન માટે હું હંમેશા પ્રભુ પાસે પ્રાર્થના કરીશ.
. મને હજી પણ યાદ છે....
. મારી જ્યારે પણ જરૂર પડે, વહેલી સવારે કે મોડી રાત્રે, તો ફક્ત એક ફોનનંબર ઘુમાવી દેજો.
. કંઈ પણ ન કહેતાં એમને ભેટી પડવું.
. આવા સમયે આપણને બધાને કોઈ સહારો જોઈએ છે. હું તમારી સાથે જ છું.
કોઈના સ્વજનની ખોટના દુઃખનું જે વેદન છે તેની પીડાને તમે દૂર કરી શકતાં નથી, પણ તેના બનીને, તેમની લાગણીને કોઇપણ અભિપ્રાય આપ્યા વગર સાંભળવી અને સમજવી, એ પણ દુઃખ દૂર કરવાની ગરજ સારે છે, જેની વધારે જરૂર છે.
૧. એમને તમારું પૂરેપુરું અને અવિભાજિત ધ્યાન આપીને એમની વાત સાંભળો.
૨. એમની સાથે વાત કરતી વખતે એમના ચહેરા તરફ દ્રષ્ટિ રાખો.
૩. તમારી સમજણ અને એમના કહેવાના તાત્પર્ય વચ્ચેનો તફાવત દૂર કર્યા પછી જ તમારો અભિપ્રાય આપો.
4. સાંભળવામાં અને સલાહ દેવામાં અંતર છે તે જાણો અને સમજો. ઝાઝુ કરીને આ પરિસ્થિતિમાં સલાહ કરતાં એક સમજદાર સહારાની વધારે જરૂર હોય છે.
શું તમે જાણો છો કે ચીની ભાષામાં સાંભળવાના મૂળાક્ષરની રચનામાં કાનની સાથે આંખો, દિલ અને અવિભાજિત ધ્યાન, આટલી બધી આકૃતિઓનો વપરાશ કર્યો છે!
ભલે તમે પોતે કોઈના મોતથી થનાર ખોટનો અનુભવ કર્યો હોય, એનાથી તમે સામી વ્યક્તિની વેદના કે દુઃખને યથાતથ્ય સમજી શકો છો એવું માનવું અસ્થાને છે. દરેકના વ્યક્તિગત અનુભવો જુદા હોય છે, માટે સામી વ્યક્તિને ક્યારેય એવો અહેસાસ ન કરાવવો કે તેમના જેવું દુઃખ બીજા લોકોએ પણ અનુભવેલ છે અથવા તમે પોતે અનુભવેલ દુઃખનો રાગ તેમની સામે આલાપીને તેમને ગ્લાનીનો અનુભવ ન કરાવવો.
. મને ખબર છે તમને કેવું લાગે છે.
. સમય બધા ઘા ભરી દે છે.
. આ ઘટનામાં જ નહીં જીવો.
. આ તો કુદરતનો નિયમ છે.
. શું તમે હજુ એમાં જ રાચો છો? તમારે હવે આગળ વધવું જોઈએ.
. તમારે ઉપકાર માનવો જોઈએ કે એમનો સાથ તમને આટલા લાંબા સમય માટે મળ્યો.
. પ્રભુ તમને એવું કોઈ દુઃખ નથી આપતા જેનો તમે સામનો ન કરી શકો.
. આપણો ધર્મ તો એમ જ કહે કે આ શરીર કાયમ નથી રહેતું, શું તમને એમ આશા હતી કે એ આપણી સાથે કાયમ રહેવાના હતા?
. દરેક ઘટના કોઈને કોઈ કારણસર બને છે.
. કદાચ આ સારા માટે જ થયું છે.
. તમે દુઃખી ન થાવ.
. કમ સે કમ એમણે આટલી લાંબી જીંદગી તો જીવી, આજકાલ તો લોકો કેટલી નાની ઉમરમાં ગુજરી જાય છે.
. એમણે અહી જે કરવાનું હતું તે કરી લીધું, એમનો જવાનો સમય આવી ગયો હતો.
. તમે હજુ બીજુ બાળક કરી શકો છો.
આવા વાક્યો ઘા પર મીઠું ચોળવાનું કામ છે. જેને તમે સાંત્વના આપવા માગો છો એના પર આવા શબ્દોની ઉલટી જ અસર થાય છે. વધારામાં એને એમ લાગશે કે તમે એનું દુઃખ સમજી જ નથી શક્યા. આવા શબ્દો “દરેક ઘટના કોઈ ને કોઈ કારણસર બને છે’’ અને “કદાચ આ સારા માટે જ થયું છે’’, ફક્ત એવી જ વ્યક્તિ આવકારી શકે છે જે એનો સાચો અર્થ સમજી શકે છે.
દરેક વસ્તુનો એક સમય અને સ્થળ હોય છે, પણ એ ઉપયુક્ત ક્ષણ આવા સમયે નથી પાકતી, આવા સમયે તો તમારા સ્નેહીને તમારો પ્રેમ, સહારો અને આશ્વાસનની વધારે જરૂર છે, તમારા જ્ઞાનની નહીં.
શબ્દોના આશ્વાસનને બદલે તમે આટલું કરો તો કદાચ એની ઉપયોગીતા વધારે છે. કોઈ પણ પૂર્વવ્યાખ્યાયિત કલ્પના કે નિર્ણય કર્યા વગર, એમણે શું કરવું જોઈએ એનો વિચાર ન કરતાં એમને ફક્ત ઉત્સાહપૂર્વક સાંભળો, એ શું કહી રહ્યા છે, એને પૂર્ણ રીતે સમજી લ્યો. એમણે બોલેલ શબ્દોને ફરી-ફરી વાગોળો જેથી એનો મર્મ તમે સરખી રીતે સમજી શકો, એના પછી જ તમારો કોઈ પણ અભિપ્રાય આપો.
આપણી સહાયતાનો હાથ લંબાવીને આપણે આટલું કરી શકીએ:
. આપણો સહવાસ, જરૂર પડ્યે આપવો.
. એમના ઘરમાં વ્યવસ્થિતતા અને સુઘડતા લાવવી.
. એમને આવતી ટપાલો અને ઇમેલની વ્યવસ્થિત ગોઠવણ કરવી.
. એમના મોબાઈલ તથા ઘરે આવતાં લોકોના ફોનનો ઉત્તર આપવો અને ફેસબુક પર આવતાં શોક સંદેશાઓને પ્રતિસાદ આપવો.
. એમના માટે ખાવાનું બનાવવું જે એક ખુબ અગત્યની મદદ હશે.
. એમના ડ્રાઈવર બની સાથે જવુ.
. એમના કપડાં ધોઈ અને ઈસ્ત્રી કરી આપવા.
. એમણે શું પહેરવું એ નક્કી કરવામાં એમને મદદ કરવી.
જ્યારે પરમ કૃપાળુદેવ શ્રીમદ્ રાજચંદ્રને એમના હૃદયસખા અને પરમમિત્ર સૌભાગભાઈના દેહાંતના સમાચાર મળ્યા ત્યારે એમણે સૌભાગભાઈના પૂત્રોને (પત્રાંક ૭૮૨, ફકરો ૪, વચનામૃત) કાગળ લખ્યો. આ પત્રમાં એમણે જે આધ્યાત્મિક સલાહ આપી તે આ પ્રમાણે છે:
“મોહે કરીને જે સમયે ખેદ થાય તે સમયે પણ તેમના ગુણોનું અદ્દભુતપણું સ્મરણમાં આણી મોહથી થતો ખેદ શમાવીને ગુણોના અદ્દભુતપણાનો વિરહ થયો તે પ્રકારમાં તે ખેદ પ્રવર્તાવવો યોગ્ય છે. ધીરજથી સર્વેએ ખેદ શમાવવો, તેમના અદ્દભુત ગુણોનો અને ઉપકારી વચનોનો આશ્રય કરવો યોગ્ય છે.’’
જો યોગ્ય હોય તો જનારના મહાન ગુણોની બાબતમાં પૂછવું, એ ગુણોમાંથી તમારા સ્નેહીને પોતાના જીવનમાં કયા ગુણો અપનાવવા છે તે જાણવું. એનું સમર્થન પણ કરવું અને કહેવું કે જનારના ગુણોને અપનાવીને, આપણે જનારને શ્રધ્ધાંજલિ અર્પીએ છીએ અને આપણી યાદોમાં અને હૃદયમાં તેમને હંમેશા જીવંત રાખશું.
આપણા બધા પ્રયાસો પછી પણ ક્યારેક એવું બને કે તમારા સ્નેહીના વર્તનમાં એવા ફેરફાર આવે જે તમને અપ્રિય લાગે, છતાં પણ એમને પ્રેમ કરો અને સાથ – સહારો આપો.
તમારા સ્નેહી ક્યારેક ગુસ્સો કરશે, ક્યારેક ગાળો વરસાવશે, ક્યારેક ભૂલો કરશે તો ક્યારેક મૂક બની રહેશે; આવા સમયે તમે તમારો મિજાજ ન ખોતા, એ સમયે તમે સાક્ષીભાવમાં રહેજો. એમનો હાથ પ્રેમથી ઝાલી રાખજો. એમની, તમારી અને આજુબાજુના તમામ લોકોની સલામતીની ચોકસાઈ જરૂર કરજો પણ એમ કરતાં તમારું ધૈર્ય ન ખોતાં, તમારી કાળજી અને પ્રેમમાં ઉણપ નહીં આણશો. તમારી સમતાની પરીક્ષાની ઘડી હશે, પણ ધૈર્ય ન ખોતાં, એ ઘડીને પસાર થઈ દવા દેજો.
જ્યારે પણ આપણા કોઈ જાણીતાનું અવસાન થાય છે તે સમય આપણને જીવનના મોટા, ક્યારેક કડવા સત્યોનું ચિંતન કરવાનો અવકાશ આપે છે. જૈન ધર્મની ખૂબ વાસ્તવિક અને હડહડતાં સત્યથી નીતરતી ૧૨ ભાવનાઓ આ ચિંતન માટે ઉત્તમ સાધન છે. આ કિંમતી સાધન આપણને આ જીવનનું વાસ્તવિક સ્વરૂપ ઓળખાવે છે અને એના બળ વડેે આપણે મોક્ષરૂપ ફળ દેનાર વૈરાગ્યને પ્રબળ બનાવી શકીએ છીએ.
આ શરીર કોણ છે? આત્મા શું છે અને શું છે મૃત્યુની સાચી હકીકત? આ પ્રશ્ર્નો જેને સુઝે છે અને એના ઉત્તર મેળવવા જે તત્પર થાય છે તેને ધન્ય છે, પણ કોઈના પ્રસંગે આપણે તાકીદી રાખીને આ પ્રશ્ર્નો નો ઉલ્લેખ કરવો ન જોઈએ. જે વ્યક્તિએ કોઈને ગુમાવ્યા છે, એ વ્યક્તિની આત્મદશા કેવી છે એના પર નિર્ભર કરે છે કે આવી ચર્ચા કરી શકાય કે નહીં.
આ ચિંતન આપણા સ્વકલ્યાનને માટે જરૂર ઉપયોગી અને ફળદાયક છે. સંસારની ક્ષણભંગુરતા અને અસારતાની સમજણ આપણા મનમાં સ્થપાયેલી હોવી જરૂરી છે, તો જ આપણે કોઈના મરણ પ્રસંગ વખતે સ્થિતપ્રજ્ઞ રહી શકીએ છીએ. એ મનોદશા આપણને મરણાંત પ્રસંગમાં શાંત રહીને, ધૈર્યને ધારણા કરીને બીજાને મદદરૂપ થવામાં ખૂબ ઉપયોગી થઈ પડે છે.
અનિત્યભાવના - શરીર, વૈભવ, લક્ષ્મી, કુટુંબ, પરિવારાદિક સર્વ વિનાશી છે. જીવનો મૂળ ધર્મ અવિનાશી છે, એમ ચિંતવવું તે પહેલી અનિત્યભાવના. - શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર, વચનામૃત
અશરણભાવના - સંસારમાં મરણ સમયે જીવને શરણ રાખનાર કોઈ નથી માત્ર એક શુભ ધર્મનું જ શરણ સત્ય છે; એમ ચિંતવવું તે બીજી અશરણભાવના - શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર, વચનામૃત
એકત્વભાવના - આ મારો આત્મા એકલો છે, તે એકલો આવ્યો છે, એકલો જશે, પોતાના કરેલાં કર્મ એકલો ભોગવશે, અંત:કરણથી એમ ચિંતવવું તે ચોથી એકત્વભાવના. - શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર, વચનામૃત
સંસારભાવના - આ આત્માએ સંસારસમુદ્રમાં પર્યટન કરતાં કરતાં સર્વ ભવ કીધા છે. એ સંસારી જંજીરથી હું ક્યારે છુટીશ? આ સંસાર મારો નથી; હું મોક્ષમયી છું; એમ ચિંતવવું તે ત્રીજી સંસારભાવના. - શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર, વચનામૃત
અન્યત્વભાવના - આ સંસારમાં કોઈ કોઈનું નથી, એમ ચિંતવવું તે પાંચમી અન્યત્વભાવના. - શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર, વચનામૃત
અશુચિભાવના - આ શરીર અપવિત્ર છે, મળમૂત્રની ખાણ છે. રોગ-જરાનું નિવાસધામ છે, એ શરીરથી હું ન્યારો છું; એમ ચિંતવવું તે છઠ્ઠી અશુચિભાવના. – શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર, વચનામૃત
આ અને બાકીની બાર ભાવનાઓના વિશેષ વિવરણ અને વધારે ઊંડી સમજણ માટે ‘‘કર વિચાર તો પામ’’ ના લખાણો વાંચશો. સત્યના સાચા સ્વરૂપની સમજણ જેટલે અંશે હશે તેટલે અંશે આપણે આ ભવસાગરમાં તરતી આપણી નાવને સુખરૂપે અને શાંતિપૂર્વક ખેડી શકીશું.
“જ્ઞાન સહિત ક્રિયા કરવી તે નિર્જરાનું કારણ છે એમ ચિંતવવું તે નવમી નિર્જરા ભાવના.
- શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર, વચનામૃત
Transliteration:
Gnaan sahit kriya karvi te nirjaraa nu kaaran chhe em chintavvu te navmi nirjara bhaavnaa.
Translation
To contemplate that acting with knowledge is the cause of shedding karmas is the ninth nirjara bhavana.”
Nirjara means to shed. Nirjara bhavana tells us about our ability to shed karmas that have not yet come into play. Nirjara is of two types – sakaam (active) and akaam (passive). Akaam nirjara is unconscious shedding of karma such as after we experience it. Sakaam nirjara is when we engage in ways to shed our karmas even before they affect us.
As living beings, we constantly attract karma. Karmas fall into eight categories, four of which shroud our soul and inhibit our chances of self-realisation; these are gnaanavarniya, darshanavarniya, antraay and mohniya. While the first shrouds our ability to get the right knowledge, the second shrouds our ability to perceive the soul as it is, the third thwarts our ability to engage in spiritual and religious practices, while the last and the most harmful of all – mohniya - sucks us into the web of moh or delusionary beliefs (darshan mohniya) and conduct (charitra mohniya).
Nirjara bhavana offers reparation for past karmas. We can contain karmas even before they are manifest. In this context, Jain scriptures mention 12 types of external and internal penance – fasting, eating less, containing the senses, abandoning taste, and shrinking one’s use of spatial objects such as bed or chairs and taxing the body. The internal means include repenting for past sins, serving other people, study, humility and reverence, contemplation and meditation.
These are the ways to shed the karmas while they are latent, that is, before they are forced upon us. A karma may be experienced by us either fully or partly. Till it is not fully manifest, we can make changes in its potency and force-shed the latent proportion by these spiritual practices. Our soul has that power.
The only karmas that we cannot shake or shed before they manifest are nikachit karmas. Nikachit karmas are those karmas that we accumulate with deep involvement and thereby make them most sticky to shed. These karmas cannot be pre-emptively shed; they scatter only after we go through them.
Param Pujya Bhaishree says an enlightened person welcomes his bad karma with joy. This is because he knows he will be rid of these karmas once they are experienced and he will be free. He does not mope when a bad karma surfaces. He responds with equanimity to good karma as well. His detachment in the face of all karma as a gnaata-drashta (knower-observer) ensures that he does not accumulate any more karmas as a consequence, and abstains from further entwining himself in the karmic web.
Simple as this understanding appears to be, we need to internalize this sentiment and apply it in our lives on a daily basis. With the knowledge that we have been blessed to receive from our Guru, we can do it too. Our minds are innately selfish. Constant introspection, contemplation and vigil will keep us from slipping into the lethal karmic trap.
Introspection yields us knowledge about our essential narrow-mindedness – the way we see everything from our point of view and consider our desires before accommodating that of others. It makes us realise that our attachment to people is also selfish. The moment we separate our association from these people, our attachment to them disappears. The moment we separate attachment from them, we can see them and deal with them as they are. This separation of attachment is a sticky goal that can be facilitated by contemplation and meditation.
Meditation has the power to shed our karmas effortlessly. It’s also the elixir for detachment and self-awareness. Contemplation turbo-powers our journey to self-enlightenment. To shed our karmas, we need to reflect on what Shrimadji told Muni Devkaranji, “Just as a coconut kernel remains separate from its shell, we remain separate from all that is around us.”
Stories of great men steer us towards Nirjara. Bhagwan Mahavir lived in the lap of luxury for 30 years but he was immune to it. After his diksha (renunciation), he faced countless hardships and adversities but he remained resolutely equanimous (sambhaavi) without leaning in the slightest towards raag (attachment) or dvesh (aversion).
When we ponder over such inspirational stories, we shed our karmas. Param Krupalu dev Shrimad Rajchandra was another epitome of vairagya (detachment); so was Param Pujya Bapuji. Both of them faced worldly ups and downs without ever getting fazed or involved. The detachment and determination of these great men is vividly visible in the persona of Param Pujya Bhaishree. Now, should we get rid of our past karma or continue making more?
An enlightened soul sheds innumerable karmas even while he is engaged in worldly activities. On the other hand, an unenlightened soul may end up attracting more karma even while trying to shed old ones. For instance, he may chant a mantra 108 times to shed karma but the moment he feels proud of his spiritual activity, he slips into another karmic bind.
Constant vigil is the price of freedom from karma.
Param Pujya Bhaishree says we have everything we need - inclination for salvation, desire for satsang (presence of an enlightened person), a powerful meditation method, but we often falter because of પ્રમાદ (pramaad) - indiscipline and love for our worldly existence.
Once on a walk, a judge from Morvi, Dharshibhai, who revered Shrimadji, was holding an umbrella over Shrimad’s head to protect him from the harsh sun. At one point, Shrimad asked him to fold the umbrella. When Dharshibhai resisted, saying it was hot and sunny, Shrimad replied that what was needed is to eliminate the heat of passions from the soul.
Our scriptures say, “आणाए धम्मो आणाए तवो” – our agnaas (daily regimen instructed by our guru) are our religion, our agnaas are our penance. Our Guru has made it so simple for us – watch him for inspiration and do what he tells us to do. The rest is not our concern. He takes care.
નિર્જરા એટલે કોઈ પર વસ્તુ વળગેલી હોય તેનાંથી છૂટકારો મેળવી લેવો. નિર્જરા એટલે ખંખેરિ નાખવું. શરીર ઊપર રેતી ચોટેલિ હોય તેને જેમ આપણે ખંખેરી નાખીએ છીએ એમ આત્મા ઉપર રહેલી કર્મરજને દૂર કરી આત્માને તેનાથી મુક્ત કરાવવો તેનું નામ નિર્જરા.
અકામ અને સકામ એમ બે રીતે આપણો આત્મા કર્મની નિર્જરા કરતો હોય છે. સમજણપૂર્વક, વિવેક સહિત ધર્મનું આરાધન કરી અબાધિત કાળના કર્મોને ખેરવી દેવા તેમજ ઉદિત કર્મોને સમભાવ રાખીને શાંતિથી ભોગવી લેવા તે સકામ નિર્જરા. વિચાર કર્યા વગર અજાણપણે શરીરીભાવે કર્મો ભોગવાતા રહે તે અકામ નિર્જરા.
જીવઆત્માઓ સતત કર્મ બાંધતા રહે છે. કર્મો અનંત પ્રકારનાં, તેમાં મૂક્યે આઠ છે, જેના ઉત્તર પ્રકાર 158 છે, જે કર્મપ્રકૃતિ તરીકે ઓળખાય છે. આઠ કર્મ પ્રકૃતિઓમાંની ચાર કર્મ પ્રકૃતિઓ આત્માનો ઘાત કરે છે એટલે કે આત્માની શક્તિઓને, તેના ગુણોને આવરી લે છે, માટે તેને ઘનઘાતી કર્મો કહેવાય છે. આ ચાર કર્મપ્રકૃતિઓને કારણે આત્મા પોતાને ઓળખી શકતો નથી. જ્ઞાનાવરણીય, દર્શનાવરણીય, અંતરાય અને મોહનીય તેનાં નામ છે.
૧. જ્ઞાનાવરણીય કર્મનું આવરણ હોવાથી આત્મા યથાર્થ રીતે જ્ઞાન કરી શકતો નથી. તેની જ્ઞાયક શક્તિ, હેય અને ઉપાદેયનો વિવેક કરી શકતી નથી. જ્ઞાન અને ક્રિયાનો યથાર્થ સમન્વય સાધી શકતો નથી. સદગુરૂની આજ્ઞા પ્રમાણે યથાર્થ પુરુષાર્થ કરે તો તે જ્ઞાનાવરણીય કર્મ ક્ષય થાય છે.
૨. બીજી દર્શનાવરણીય પ્રકૃતિ છે તે પરમ સત્યનું દર્શન તેમજ તે પરમ સત્ય પ્રત્યે અવિચળ શ્રધ્ધા કરવા દેતી નથી. સતદેવ, સદગુરુ અને સતધર્મ પ્રત્યે સંપૂર્ણ સમર્પણ ભાવ કેળવી રાખવામાં આ દર્શનાવરણીય કર્મ આડું આવે છે. શ્રધ્ધાના અભાવે આત્માની એકાગ્રતા “સત” સાથે અખંડિત જોડાયેલી નથી રહેતી. જેમ જેમ સતદેવ, સદગુરુ અને સતધર્મના ગુણોનો પ્રભાવ વેદાય તેમ તેમ તે દર્શનાવરણીય પ્રકૃતિ મંદ થતી જાય છે.
૩. અંતરાય છે તે ધર્મઆરાધન કરવામાં વિઘ્નો ઉભા કરે છે. સાચી દિશામાં જીવ ચાલવા ઈચ્છે છે પણ બાહ્ય પરિસ્થિતિ એવી ઉભી થાય છે કે તે તેમ કરી શકતો નથી. ભક્તિ અને પ્રાર્થનાના બળથી તે અંતરાયો દૂર થાય છે.
4. બધી કર્મપ્રકૃતિઓમાં મોહનીય કર્મ સહુથી જોરાવર છે. અધિક લાંબા કાળનો બંધ તે મોહનીય થકી જીવ બાંધે છે. આત્મા તેથી ખૂબ પીડાય છે. મોહનીય કર્મ છે તે મોહ મમત્વના પાટા બંધાવી જીવને દેહમાં આત્મ બુદ્ધિ કરાવે છે. જે મારું નથી તે પ્રત્યે મારાપણાનો ભાવ થાય છે. મોહના પડળને કારણે તે સાશ્વત ને અશાશ્વત અને અશાશ્વત ને શાશ્વત તરીકે જોય છે. ઊંધી માન્યતા તે દર્શન મોહ અને તે ઉંધી માન્યતા અને ઊંધી સમજણથી થતી પ્રવૃત્તિ તે ચારિત્ર મોહનીય કર્મ. અવિચારે કરી મોહ રહ્યો છે, તાત્વિક વિચારધારા વડે તે મોહ આચ્છાદિત થાય છે.
નિર્જરા ભાવના દ્વારા આપણો આત્મા એવી સમજણ અને શક્તિ પ્રાપ્ત કરે છે કે જેથી અબાધિત કાળના, સત્તામાં રહેલાં તે કર્મોને આપણે ખેરવી શકીયે છીએ અથવા તેને આચ્છાદિત કરી શકીયે છીએ. તપ થકી તે કર્મ નાશ પામે અથવા તે કર્મની શક્તિ ઘટી જાય. આપણે ઘણીવાર બોલતા હોઈએ છીએ કે ઘાત ગઈ, ઘણું મોટું નુકશાન થવાનું હતું પણ બહુ થોડામાં પતી ગયું જેથી દુઃખ સીમિત થઇ ગયું.
6 બાહ્ય અને 6 અભ્યન્તર એમ બાર પ્રકારના તપનું આચરણ કરવું અતિ આવશ્યક છે. ઉપવાસ, ઉણોદરી, વૃત્તિસંક્ષેપ, રસ પરિત્યાગ, કાયક્લેશ, સંલીનતા એ છે બાહ્ય તપ અને પ્રાયશ્ચિત્ત, વિનય, વૈયાવચ્ચ, શાસ્ત્રપઠન, ધ્યાન, કાયોત્ત્સર્ગ એ છે અભ્યંતર તપ.
ભૂખે મરવું ને ઉપવાસ કરવા તેનું નામ તપ નથી. માંહીથી અંતઃકરણ શુદ્ધ થાય ત્યારે તપ કહેવાય માટે દરેક તપશ્ચર્યાનો હેતુ સમજીને લક્ષ સામે રાખી તપ કરવું. સ્વચ્છંદ, લોકલજ્જા, કુળધર્મના રક્ષણ અર્થે કે અહંકાર, માન પૂજા સત્કાર ભાવની લાલસાએ તપ ન આદરવું. સમજણપૂર્વક તપ કરવાથી વૃત્તિઓ સંક્ષેપાય છે. ઈચ્છાઓ, વિકારો અને વાસનાઓ જ્ઞાન બળથી શાંત થઇ જાય છે. મન શુદ્ધ બને છે અને પવિત્ર મન ધ્યાન અને કાયોત્સર્ગ દ્વારા અનંત નિર્જરા કરી શકે છે.
પરિણામ અનુસાર જીવ કર્મ બાંધે છે. તીવ્ર પરિણામે જ્યારે જીવ કર્મ બાંધે છે તો તેની ચીકાશ એટલી વધારે હોય છે કે તે ભોગવ્યા વગર છૂટકો નથી અને તેને નિકાચિત કર્મ કહેવાય છે. જો તેમાં સ્થિતિ બંધ ન હોય તો જ્ઞાનવિચારે અને પશ્ચાતાપે તેનો નાશ થઇ શકે એમ છે. જ્ઞાનને આવરણ કરનારું નિકાચિત કર્મ ન બાંધ્યું હોય તો તેને સતપરુષનો બોધ લાગે છે. તે યથાયોગ્ય પુરુષાર્થ કરી આગળ વધી શકે છે.
પરમ પૂજ્ય ભાઈશ્રી એમ કહે છે કે આત્મામાં અનંત શક્તિ છે. જ્ઞાનીપુરુષો કર્મને ખપાવા માટે હંમેશા તૈયાર હોય છે. ખાસ કરીને અશુભ કર્મો જેનું તીવ્રતમ દુઃખદાયી ફળ હોય તેને તેઓ વિશેષ આવકારે છે. અંતરની જાગૃતિ હોય છે માટે તેઓ ઉત્તમ પ્રકારનો સમભાવ કેળવી શકે છે. વૈરાગ્ય ભાવે અને વિરક્ત બુધ્ધિએ તેઓ પ્રસન્ન રહીને શુભ અશુભ કર્મોને નિર્જરી નાખે છે. જ્ઞાતા અને દ્રષ્ટાભાવે અસંગ બની પોતાની જ્ઞાનધારામાં રહીને કર્મધારાને સહજ રીતે ભોગવી લે છે. કર્મની મોહ-માયાની ચક્રીય જાળને તોડી તેઓ નિર્મળ થતા જ રહે છે.
આ દેહ એ હું નથી પણ તેની અંદર રહેલો સ્વપરપ્રકાશક ચૈતન્યઘન આનંદસ્વરૂપી આત્મા તે હું છું એ સમજણ સહજ વેદાય, અનુભવાય એવી છે. એ સમજણથી જીવન જીવવાની ટેવ પાડવાની છે. જો આપણે સંકલ્પિત થઈએ તો તે સમજણને અમલમાં મૂકવી અઘરી નથી. પોતાનું પૃથ્થકરણ કરતા રહેવું, તત્વની ઊંડી વિચારણા કરવી અને સાથે અંતરજાગૃતિ કેળવાય તો અનંતકાળથી જે નથી બન્યું તે આ ભવે થઇ શકે એમ છે. ભાઈશ્રીની નિશ્રામાં સમગ્રપણે, જીવનમાં એવું આયોજન કરવું જોઈએ કે મનમાં તે ભાવ કે હું આત્મા છું એ સદૈવ જીવંત રહે અને ક્યારેય ભુલાય નહિ. જો વિચારમાં એ સમજણ વાગોળાતી રહે તો જીવનમાં તે કાર્યકારી થશેજ, તે સમજણના પ્રભાવ અને પ્રકાશમાં બધા નિર્ણયો લેવાશે. જીવન ધન્ય બની જશે.
જ્ઞાન એ વિચારનું ફળ છે, વિચાર એક એવી અદભુત શક્તિ છે કે જે દ્વારા આપણે આત્મનિરીક્ષણ કરી શકીએ છીએ. મને મારાથી વધારે કોણ ઓળખી શકે? ફરી ફરી સાધકે જીવ જગત અને જીવન વિષે વિચારતા રહેવું જોઈએ. દરેક સંબંધમાં આપવા કરતા લેવાની ભાવના ઘણી વધારે હોય છે. દરેક પોતાનો સ્વાર્થ વિચારે છે અને એ પ્રમાણે વ્યવહાર કરે છે. આવા સંજોગોમાં આપણે મનના અરીસામાં પોતાના જીવનને જોતા રહેવું તપાસતા રહેવું. સ્વભાવ પ્રકૃતિને, મનમાં આવતા શુભાશુભ વિચાર અને ભાવ પરિણામોને સમજતા અને સુધારતા જવું. અન્ય સાથેના સંબંધોને પારમાર્થિક દ્રષ્ટિથી મૂલ્યાંકન કરી તેને આત્મભાવે નિભાવવા. અંતરની આવી શુદ્ધતા આવતા મોહભાવ પાતળો પડશે, દેહાભિમાન ઘટશે, જીવ જ્યારે શાશ્વત તરફ કેન્દ્રિત થાય છે તો બદલાતા જગતના બદલાતા સંબંધોને યથાયોગ્ય રીતે નિભાવી શકે છે. ધ્યાન સાધના દ્વારા મન સ્થિર થતું જાય છે અને તે સ્થિર મન સૂક્ષ્મ રીતે તત્વનો વિચાર કરવા સમર્થ બને છે. સદગુરુ અને સતસશાત્ર થકી જે યથાર્થ બોધની પ્રાપ્તિ થાય છે તેથી વૈરાગ્ય અને ઉપશમભાવ વધુ દ્રઢ થાય છે. વૈરાગ્ય એ મોક્ષ સુધી લઇ જનારો ભોમિયો છે.
ગુરુ માર્ગદાતા છે મોક્ષદાતા નહિ. તેઓ માર્ગ ચીંધે છે અને તે ઉપર ચાલવા માટે પ્રેરણા અને બળ પણ આપે છે છતાં એ ચાલવું મારે સ્વયં પડશે એ યાદ રાખવું. આધ્યાત્મિક વિચાર જો આચરણ ન બને તો તે અભિમાન થઇ સ્વભાવની વિકૃતિ બની નડે છે.
ધ્યાન એ વિપુલ નિર્જરાનું સાધન છે. સદગુરુ આશ્રિત, નિયમિત ધ્યાન કરતો કરતો સાધક અંતર જાગૃતિ કેળવીને સંસારમાં રહ્યા છતાં વિરક્ત રહી શકે છે. સમતાભાવમાં ધરી રાખનાર તે ધ્યાન છે. ખરેખર ધ્યાન એ અમૃત છે.
પરમ કૃપાળુ શ્રીમદ્જીએ કરુણા ભાવથી દેવકરણ મુનિને પોતાની અંતરદશા વર્ણવતા કહ્યું કે જેમ નારિયેલનો ગોળો તેની કાંચળીથી જુદો થઇ જાય છે એમ દેહ અને સંસારથી અમે સંપૂર્ણ જુદા છીએ.
મહાપુરુષોની જીવનગાથા સાંભળીયે ત્યારે સમજાય કે નિર્જરાભાવના ભાવીને તેઓ કઈ રીતે અનંત કર્મોથી મુક્ત થયા. સાશનપતિ, તીર્થંકર મહાવીર ભગવાન, 30 વર્ષ રાજકુંવર તરીકે મહેલમાં રહ્યા છતાં તેઓ ભોગી નહિ પણ યોગી હતા. દીક્ષા લીધા પછી ઉદીરણા કરીને તેઓ એવા ક્ષેત્રે વિહાર કરતા જ્યાં ઉત્કૃષ્ઠ ઉપસર્ગો સહન કરવા પડે. આત્મ સમાધિસ્ત ભાવે, ધ્યાનનિમગ્ન, કાયોત્સર્ગ કરી અપ્રતિમ સમભાવમાં રહીને તેઓએ ઘોર ઉપસર્ગો સહન કર્યા અને કર્મોથી મુક્ત થયા. ન રાગ ન દ્વેષ માત્ર જ્ઞાનના આનંદમાં વીતરાગભાવને તેઓ સાધતા રહ્યા.
આવી પ્રેરણાત્મક કથાઓને મનમાં ધરી રાખવી. તે મહાપુરુષોના આચરણને અત્યંત અહોભાવથી સ્મરતાં રહેવું. ખાસ કરીને પ્રતિકૂળ સંજોગો આવે ત્યારે તેઓનું દિવ્ય ચરિત્ર આપણામાં શક્તિનો સંચાર કરે છે અને આપણે આપણા કર્મોને સમભાવપૂર્વક ખેરવી શકીએ છીએ.
પરમ કૃપાળુ દેવ કે બાપુજીનો વિચાર કરીયે તો તેઓ બન્ને જ્ઞાન ગર્ભિત વૈરાગ્ય ધારણ કરીને ઉદાસીનભાવે સંસારમાં રહ્યા હતા. બધાનું લેણું ચુકવતા રહ્યા અને અહોરાત્ર તેમની અંતર સાધના પણ ચાલુ રાખી. સંસારમાં સુખ અને દુઃખના મોજાઓ આવતા રહ્યા પણ આત્મજાગૃતિ એવી બળવાન રાખી કે તેમને હર્ષ કે શોક ન થયો. જીવવાની ઈચ્છા નથી અને મરવાની ચિંતા નથી માત્ર ઉદયને અનુસરતા રહ્યાં.જે વૈરાગ્યભાવ અને દ્રઢ સંકલ્પબળ એમનામાં હતું તે સ્પષ્ટપણે આપણે પરમ પૂજ્ય ભાઇશ્રીમાં જોઈ શકીએ છીએ. કહો, હવે એમની પ્રેરણા લઇ આપણે કર્મોથી મુક્ત થવું છે કે પછી વધુ કર્મ બાંધી, જન્મમરણના દુઃખ વધે એવું જ જીવન આ ભવે પણ જીવતા રહેવું છે.
જ્ઞાનીનું કરેલું બધું સવળું. આત્મામાં રહીને તેઓ કાર્ય કરે છે માટે તેમને નવું કર્મ ક્યાંથી બંધાય? બાહ્ય સંજોગો ભલે કર્માશ્રવઃ કરાવે એવા હોય પણ તેમના અંતરનો જ્ઞાન દીવો પ્રજ્વલિત છે માટે તેઓ સંવરભાવમાં જ સ્થિર છે. અજ્ઞાનીના યોગ ધર્માંરાધનામાં રોકાયેલા છે, તે માળા ગણે છે પણ તેનું મન આખાએ જગતમાં ફરીને કુંડો કચરો ભેગો કરે છે. રાગ દ્વેષ કષાયના ભાવો માળા ગણતા પણ અંતરમાં થઇ રહ્યા છે. હું ધાર્મિક છું એવું અભિમાન અને દંભ પણ તે કરતો રહે છે. માટે જ્ઞાની સદગુરુની નિશ્રામાં રહી તેમના કહ્યા પ્રમાણે ધર્મનું આરાધન કરવું અનિવાર્ય છે.
જ્યાં સુધી આત્મલક્ષ છે ત્યાંસુધી નવું કર્મ બંધાતું નથી અને જૂનું પૂરું થઇ જાય છે. માથે પાણીના ત્રણ ચાર બેડ લઈને ચાલતી તે પાણીયારી પોતાની સખી સાથે વાત કરે છે, હસે છે, છતાં બેડાં ઉપરનું લક્ષ ટકાવી રાખે છે. બરાબર એ રીતે જો તમામ કાર્યો કરતા આત્મવૃત્તિ જળવાઈ રહે એજ આપણો મુખ્ય પુરુષાર્થ છે.
પરમ પૂજ્ય ભાઈશ્રી કહે છે કે આપણી પાસે બધું છે: મોક્ષે જવું છે, સતદેવ, સદગુરુ અને સતધર્મ પ્રત્યેનું શ્રધ્ધાન છે, સત્પુરુષના સત્સંગમાં રુચિ છે, અંતર્મુખ અવલોકન કરવાની સમર્થ ધ્યાન પ્રક્રિયા પણ છે તો પછી શું રોકે છે? પ્રમાદ નડે છે, ભૌતિક સુખ સાધનો પ્રત્યેનો પ્રેમ હજુ યોગ્ય રીતે ઘટ્યો નથી તે આગળ વધવા દેતો નથી, સાંભળીયે છીએ પણ તેનો વિચાર કરી જીવન બદલાવતા નથી. સંયમ, અનુશાસન, સાદગી, સમર્પણની અને એક સંકલ્પ બળની ખામી છે.
એક વાર મોરબીના ન્યાયાધીશ શ્રી ધારશીભાઈ કે જેમને શ્રીમદ્જી પ્રત્યે ખુબ પૂજ્યભાવ હતો તેઓ ભર ઉનાળે બપોરના સમયે મોરબીની ઉભી બજારમાં શ્રીમદ્દ ઉપર છત્રી ખોલીને ચાલતા હતા. જોનારા લોકોને ઘણું કૌતુક થયું કારણ ધારસીભાઇ ઉંમરમાં ઘણા મોટા અને ખૂબ પ્રતિષ્ઠિત વ્યક્તિ હતા. બજાર પૂરી થઇ અને બહાર આવ્યા એટલે શ્રીમદે ધારસીભાઇને છત્રી બંધ કરવા કહ્યું. ત્યારે ધારસીભાઇએ ઉત્તર આપ્યો કે ગામ બહાર વધારે તાપ લાગે, આપ છત્રી બંધ કરવાનું શું કામ કહો છો? ત્યારે જ્ઞાનવંત શ્રીમદ્દજી બોલ્યા “ધારશીભાઈ, ખરેખર તો આત્મામાંથી કષાયનો તાપ જવો જોઈએ” શ્રીમદ્જી જેવા મહાજ્ઞાની ગુરુના આવા ઉત્તમ બોધને લક્ષમાં રાખીને ધારશીભાઈએ ત્યાર પછી જીવનમાં ખુબ જાગૃતિ કેળવી હતી અને ક્રોધ, માન, માયા, લોભ, ઈર્ષા, વગેરે કર્મનાં આંતરિક પરિબળો પ્રત્યે તેઓ અતિ સાવધાન રહ્યા હતા.
આપણા આગમ સૂચવે છે કે “आणाए धम्मो आणाए तवो” આજ્ઞાનું આરાધન એજ ધર્મ અને આજ્ઞાનું આરાધન એજ તપ. આપણા ગુરુએ મોક્ષનો માર્ગ કંડારી આપ્યો છે. તેઓ આપણી પ્રેરણા છે. તેમને જોતા રહેવું અને આપણે આપણો ઉત્સાહ અને આનંદપૂર્વક તેમની આજ્ઞા પાળતા રહેવું. પછી બીજી કોઈ ફિકર આપણે કરવાની નથી. તેમનું અનન્ય શરણ છે. આપણી ભક્તિ અનન્ય થશે તો નિર્જરા ભાવના ભાવિ નિશ્ચિત તમામ કર્મોનું પ્રક્ષાલન કરી મુક્ત થશું જ.
ઉપજે મોહ વિકલ્પથી સમસ્ત આ સંસાર
અંતર્મુખ અવલોકતા વિલય થતા નહી વાર.
Shrimad says in Vachanamrut (Page 158), “Knowledgeable seers say that man becomes God.” It is a profound statement. This simple sounding sentence conceptually covers all the literature on spirituality written by Shrimad. Man, with all his compelling flaws, has the potential to overcome them and evolve into a gnani (one who knows the soul). He can then move up, step by step, across various stages (gunasthanaks) towards kevalgnan where all distinction between him and God ends.
Our nature is made up of some qualities that we are born with and some that we acquire. All these qualities are the cause of our accumulation of karma. If we think deeply about the nature of our being, we realise we need nothing to make us happy. Happiness dwells within us, waiting to be acknowledged. Once we realise that, we change internally and gradually stop attracting karma. All that then remains is shedding of past karmas which can be done more easily and quickly with the help of contemplation and meditation. That’s the time-tested passage to salvation.
પરમ ક્રુપાળુ દેવ પાનું 158 કલમ 79માં લખે છે કે “માણસ પરમેશ્વર થાય છે એમ જ્ઞાનીઓ કહે છે” અધ્યાત્મનો સાર પ્રાપ્ત થાય એવું આ પ્રકૃષ્ટ વચન છે. આપણી ઉપાદાન શક્તિનો આ વચન દ્વારા પરિચય થાય છે. આ વચનને આપણે ગંભીરતાપૂર્વક વિચારવું જરૂરી છે. ભલે હું અજ્ઞાની છું, મારામાં ઘણા દોષો રહેલા છે પણ છતાંએ નિર્મળ થવાની શક્તિ હું ધરાવું છું. જો હું ધારું તો આજ ભવમાં ઉત્તમ સાધના કરી, દર્શનમોહના પડળોને ધોઈ, સમ્યગ્દર્શન પ્રાપ્ત કરી શકું એમ છું. સમ્યગ્દર્શન થયા બાદ મારો વિશુદ્ધ ભાવ મને ગુણસ્થાનક આરોહણ કરાવશે અને છેલ્લે, અનંત અવ્યાબાધ સુખ સમાધિ આપનારું કેવળજ્ઞાનને હું પ્રાપ્ત કરી શકીશ. હું સ્વયં ઈશ્વરસ્વરૂપ બની જઈશ. સતદેવ સદગુરુ અને સતધર્મની આ કોઈ અદભુત બલિહારી છે, પથ્થરમાંથી સુંદર જ્ઞાન પ્રતિમા ઘડવાની અજબ શક્તિ તેઓ ધરાવે છે. તેમનો આશ્રય સ્વીકારી અને તેમણે આપેલી આજ્ઞાઓનું અપૂર્વ રુચિથી પાલન થતાં હું સિદ્ધ પરમાત્મા બની શકું એમ છું.
આત્માં ઉપર કર્મનું આવરણ હોવાને કારણે આપણે અમુક પ્રકારની સ્વભાવ પ્રકૃતિ લઈને જન્મતા હોઈએ છીએ. જન્મ બાદ, આપણું પ્રારબ્ધ અને આપણા પુરુષાર્થ થકી તે સ્વભાવ પ્રકૃતિમાં ફેરફાર થતો હોય છે. બાહ્ય માહોલ, શિક્ષણ, સંસ્કાર, કોઠાસુજ, સંગત જેવા પરિબળો પોતાનો પ્રભાવ આત્મા ઉપર પાડે છે. આ પ્રભાવ જો કલ્યાણકારી હોય તો સુખની શોધ અંદરમાં થશે અને જો અકલ્યાણકારી હોય તો સુખની શોધ બહારમાં થશે. કોની સાથે જોડાઈને રહેવું અને ક્યાં પરિબળથી કેટલું પ્રભાવિત થવું તે આપણા હાથની વાત છે. આત્મા એજ પરમ સત્ય છે, જ્ઞાન અને આનંદ એ તેનો સહજ સ્વભાવ છે. કમનસીબે, જે ભણ્યા અને શીખ્યા તે દ્વારા આપણે વ્યાવહારિક જીવનમાં ભૌતિક ભાવોને મુખ્ય રાખીને જીવ્યા અને તેને કારણે કર્મની જાળમાં વધુ ફસાતા રહ્યા. ખ્યાલ ન આવ્યો કે મારો આત્મા એ જ આનંદનો મહાસાગર છે. હું સ્વયં અનંત સુખનો ભંડાર છું. સદ્દગુરુ નિશ્રામાં રહેતા, તેમના બોધને વાગોળતા સુખ અને આનંદને શોધવાની દિશા બદલાય છે. અંતર્મુખ અવલોકન કરતાં, મોહના વિકલ્પો શમી જાય છે અને સંસાર સપના જેવો અસત્ય ભાસે છે. ધ્યાનમાં એકાગ્રતા સધાય ત્યારે જ્ઞાનઉપયોગની પ્રતીતિ થાય છે. નિજસ્વભાવમાં રહેતા અનંત નિર્જરા આત્મા કરે છે, અને કર્મો દૂર થતાં મોક્ષના સુખને અનુભવે છે.
The video swadhyays from Paryushan 2017 will be uploaded day by day below for you to watch.
Paryushan Swadhyay 1:
Friday 18th Aug 2017 - Morning
Paryushan Swadhyay 2:
Friday 18th Aug 2017 - Afternoon
Paryushan Swadhyay 3:
Saturday 19th Aug 2017 - Morning
Paryushan Swadhyay 4:
Saturday 19th Aug 2017 - Afternoon
Paryushan Swadhyay 5:
Sunday 20th Aug 2017 - Morning
Paryushan Swadhyay 6:
Sunday 20th Aug 2017 - Afternoon
Kalpasutra Swadhyay 1:
Monday 21st Aug 2017 - Morning
Kalpasutra Swadhyay 2:
Monday 21st Aug 2017 - Afternoon
Kalpasutra Swadhyay 3:
Tuesday 22nd Aug 2017 - Morning
Kalpasutra Swadhyay 4:
Tuesday 22nd Aug 2017 - Afternoon
Paryshan parva is an 8 day Jain festival of reflection and seeking forgiveness for one's sins. Every evening pratikraman is undertaken during which one recounts not just the past day, week, fortnight, month but those transgressions and sins committed in the lasy year and beyond. One repents and asks for forgiveness. One reflects as to their root causes and makes firm resolutions to avoid them in the present and future. One disciplines the mind and the senses and stills one's awareness to reside within.
During this Paryushan Mahaparva we ask after all those tapasvis and wish them well in their sadhana and tapa.
Listen to the complete Shree Bruhad Alochana here. You can find the individual tracks and download options in our Bhakti Library
Sign up for free weekly video satsangs, spiritual & humanitarian newsletters and updates
We respect your privacy and will not share your details with any third party.
